[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jan Pasek – Pamiętniki
WSTĘP BN
I Pamiętniki staropolskie.
1. Wstępne uwagi:
- pamiętnik – utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości na podstawie własnych bezpośrednich lub pośrednich wspomnień z wyraźnym zamiarem pisania wspomnień a nie historii tego okresu.
- p. jest jednym z najciekawszych i najpoczytniejszym źródłem historycznym, wartość p. oceniano już w XIX w.
- p. chociaż czasem niezastąpione źródło historyczne, bywa niejednokrotnie zawodny zarówno ze względu na tendencję autora i ich nieuniknione „usterki pamięci”.
- pozostają dzieła, co do których nadal istnieją rozbieżne zdania: mianowicie czy zakwalifikować je jako pamiętnik, czy dzieło historyczne. Takie pamiętniki w Polsce zjawiają się na przełomie XV i XVI w.
- Początki pamiętnikarstwa: na początku stulecia pojawiła się notką biograficzną Biernata z Lublina, która była zaczątkiem gatunku literackiego, zwanego -autobiografią (np. O sobie samym do potomności Klemensa Janickiego). Luźne zapiski osobiste umieszczane na kartkach obszernych drukowanych na kilka lat kalendarzy ówczesnych, w tych zapiskach mieszczą się wiadomości osobiste z publicznymi, nazywane są – raptularzami (np. raptularz dr Łukasza Noskowskiego, dr medycyny Mikołaja Sokolnickiego). Luźne zapiski raptularzowe, z czasem coraz dokładniejsze, przypominają dziennik (np. Piotr Myszkowski, Filip Padniewski). Częste są także diariusze podróży/peregrynacji (np. diariusz podróży do Ziemi Świętej Jana Goryńskiego, Peregrynacja do Ziemi Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką w latach 1582-84 – stanowił on koronę współczesnych diariuszy podróży). Listy, pisane przez korespondentów magnatów, opisujące sposobem diariuszowm przebieg pewnych wydarzeń (zwłaszcza wypraw wojennych), stały się pewnym rodzajem pamiętnika (Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków w latach 1581-82 Jana Piotrowskiego).
2. Przyczyna rozwoju pamiętnikarstwa w XVII w. i rodzaje utworów pamiętnikarskich.
- Szeroka kultura renesansowa przeniknęła do kół szlacheckich i mieszczańskich. Burzliwe dzieje Polski skłaniały szlachtę i mieszczaństwo do spisywania swych wspomnień, po to by przekazać pamięć o nich, czy o swoich własnych zasługach, swoim potomnym, bądź ku chwale Pana Boga. P. pisane były także na wzgląd praktyczny (w Rzeczpospolitej nie istniał żaden urząd rejestrujący szlacheckie urodzenie) by np. na zgromadzeniu sejmiku można było stwierdzić, że dana osoba wywodzi się ze stanu szlacheckiego. Czasem przyczyną powstania pamiętnika, najczęściej diariusza, było zamówienie. Spotykamy się z wypadkami, kiedy względy polityczne skłoniły danego autora do napisania pamiętnika.
- podział utworów pamiętnikarskich na diariusze (czyli dzienniki), oraz na właściwe pamiętniki pisane w postaci wspomnień po upływie paru la
DIARIUSZE
- podróży
- wypraw wojennych
- sejmów/elekcji
- podróży poselskich
- obejmujące większy szmat życia
raptularz (przybiera formę zapisek zamieszczanych w kalendarzach albo w zbiorach kopii dokumentów, cieszących się popularnością wśród szlachty - zwanych silva rerum, i kupców.
dziennik listowy (np. Kazimierza Sarneckiego)
PAMIĘTNIKI
osobiste (opisują przede wszystkim życie autora) np. Jerzego Ossolińskiego
pamiętniki-kroniki (zajmujące się sprawami publicznymi) np. Pamiętnik Jemiołowskiego
pośrednie (choć opisują życie autora, można w nich znaleźć dużo wiadomości o sprawach publicznych) np. Pamiętniki Paska
autobiografia (zawiera wyłącznie informację o życiu autora) np. Pamiętnik o Tomaszu Zamoyskim Żurkowskiego.
PAMIĘTNIKI wg. ich autorów
- magnackie
- szlacheckie
- mieszczańskie
3. Ważniejsze pamiętniki polskie XVII w.
- wielką falę pamiętników wywołały czasy zbrojnej interwencji w stosunki rosyjskie w okresie Samozwańców.
Trzy główne pamiętniki
Stanisław Zółkiewski Początek i progres wojny moskiewskiej. Mówi o wojnie polsko-rosyjskiej, w latach 1609-1611. Autor, hetman polny koronny, który poprowadził wojsko polskie na Moskwę i przeprowadził elekcję królewicza Władysława IV na cara, opowiada o tych wydarzeniach w sposób prosty, staropolskim językiem
Samuel Maskiewicz Diariusz. Opisuje wydarzenia zawarte między 1594-1621, opis wojny z Rosją zajmuje u niego prawie połowę pamiętnika. Styl autora charakteryzuje się jako krótki, zwięzły, wojskowy.
Stanisław Niemojewski Pamiętnik-Diariusz. Pisany dobrą polszczyzną z zapożyczeniami rosyjskimi, które oddawało charakter miejsca w którym przebywał. Przedstawiał stosunki panujące na dworze Samozwańca, dokładny i ciekawy opis Rosji, opis życia jeniecko-więzienny
- z pamiętnikarzy okresu wojny szwedzkiej, oprócz Jana Chryzostoma Paska, na pierwszy plan wybijają się:
Jan Władysław Poczobut-Odlanicki
Mikołaj Jemiołowski
Jakub Łoś z Grodowa
stolnik oszmiański. Jego diariusz obejmuje lata 1659-1684, spisuje swe wspomnienia w postaci notatek dniowych. Przynosi on dużo wiadomości o sprawach publicznych i kulturalnych.
pisał w pewnym stopniu pamiętnik-kronikę, pamiętnik jego obejmuje lata od 1648-1679, główny nacisk położony jest na lata panowania Jana Kazimierza, zwłaszcza na wojnę szwedzką.
Żołnierz chorągwi pancernej, kampanii lat 50tych i 60tych. P. jego obejmuje lata od 1646-1667, główną uwagę poświęca wojnom ze Szwedami i z Rosją. Jedynie jego p. posiada jakieś (niewielkie) wartości literackie.
III Pasek i jego pamiętniki.
1. Środowisko społeczne pamiętnikarza.
- w Polsce XVI i XVII w. uprawa roli była podstawowym źródłem dochodu społeczeństwa. Szlachcic poza dopilnowaniem gospodarki folwarcznej mógł zajmować się sprawami politycznymi lub wojskowymi, poświęcać swój czas życiu towarzyskiemu, sprawom kulturalnym.
- J. C. Pasek, pochodził z Mazowsza, jedno z trzech województw w których szlachta była najliczniejsza i najbiedniejsza. Ród Pasków pochodził z szeregów szlachty zagrodowej. Trudne warunki bytowania skłoniły mieszkańców Mazowsza do szukania chleba w służbie u możniejszych panów czy w służbie wojskowej. Charakteryzowali się ograniczonym horyzontem myślenia i skłonnością do bijatyk.
2. Życiorys Jana Chryzostoma Paska.
- nazwisko rodowe prawdopodobnie wywodzi się od imienia Paweł, możliwe jest, że rodzinną miejscowością rodziny Pasków była wieś Paski w powiacie sochaczewskim.
- o młodości Jana Paska wiemy niewiele, prawdopodobnie urodził się ok. 1636r., wykształcenie pobierał w rawskim kolegium jezuitów, w 1656 jest już w wojsku (w czasie potopu szwedzkiego zaciągnął się do wojska). W 1667 r. porzucił wojsko i powrócił w rodzinne strony, w tym samym roku ożenił się z wdową, Anną z Remiszowskich Łącką. Procesował się z Marcjanem Chełmskim o to, że ten nie chciał ustąpić z wydzierżawionej Paskowi wsi Olszówki, z Warszyckim o krowę swego poddanego. Od momentu opublikowania Pamiętników w Pasku upatrywano wierny obraz prawdziwego ówczesnego szlachcica. Nie należy zapominać, że Jan Pasek posiada pewne cechy charakterystyczne dla warstwy drobnej szlachty.
3. Pamiętniki Paska.
- Pamiętniki cieszyły się dużą popularnością o czym świadczy wielka ilość ich wydań. Niektórzy badacze (tj. A. Brukner, R. Pollak) stwierdzają, że zawdzięczają one swą popularność przede wszystkim tym, że nie są pamiętnikami, ale romansem staropolskim. Jako argumenty tej tezy przytaczają, że autor w swoim utworze przemilczał wiele faktów ze swojego życia, pisał o nim nieszczerze, że w jego utworze jest więcej fantazji niż prawdy historycznej .
- Pamiętniki są źródłem historycznym nie zasługującym na zlekceważenie.
- Pasek swój pamiętnik pisał cursum vitae meae. Jego humor nie jest wysokiej próby. Naiwny, chwilami błazeński, trywialny nosi na sobie piętno otoczenia, z którym był związany- otoczenia nie grzeszących wysoką kulturą towarzyszy chorągwi pancernych. Za to jest niepospolitym narratorem. Pamiętniki są dość wiernym obrazem życia ówczesnej szlachty, przede wszystkim nie zamożnej.
- Ideologia Pamiętników: jest przepełniony ideologią ogółu ówczesnej szlachty, nacechowaną zacofaniem umysłowym, fanatyzmem i powierzchownie ujętą religijnością oraz megalomanią narodową. Patriotyzm Paska, podyktowany nie tylko poczuciem obowiązku co nadzieją na łupy.
- autor w swoim dziele krytykuje magnatów za ich egoizm stanowy, za ich niesławną rolę na sejmach, przypomina że w momencie najazdu szwedzkiego senatorzy polscy uciekli za granicę.
- Pasek jawi się nie tylko w postaci przeciwnika magnaterii ale i weterana.
4. Historyczność Pamiętników Paska.
- Czerniak zauważa, że Pamiętniki roją się od pomyłek, ostrzega by korzystać z nich z ostrożnością. Z góry założyć trzeba nieścisłości oraz pomyłki w datach i liczbach (-spisywany był pod koniec życia Paska). Pasek piszę z wyraźną tendencją przedstawiania w jak najkorzystniejszym świetle czynów wojsk polskich, wyolbrzymia powodzenia Polaków. W związku z tym przemilcza niepowodzenia. Wykazuje się on niezawodną pamięcią przy podawaniu wiadomości o poszczególnych chorągwiach oraz przynależności do poszczególnych jednostek. Jednak niejednokrotnie zmienia przebieg wypadków, by opowieść wydała się bardziej dowcipniejsza, niemniej jednak nie podaje rzeczy całkowicie zmyslonych.
5. Czas powstania Pamiętników, ich język.
- Pasek pisał swój pamiętnik dopiero pod koniec życia. Świadczy o tym szereg pomyłek popełnianych przez niego przy opowiadaniu wypadków historycznych. Przyjmuje się, że Pasek zaczął pisać swe wspomnienia w r. 1691 natomiast w 1695 roku były już wykończone. Jan pisał je jako blisko 60letni człowiek. Rękopis Paska nie doszedł do nas w oryginale, tylko w odpisie z XVIII w.
- w języku Paska jest wiele wyrażeń gwarowych tj. kurfistrz, ciąn, dopiro, wielgomożny, Namieśnik. Poza tym używa normalnego języka potocznego szlachty tych czasów. Słownictwo wykazuje silny wpływ obcych języków tj. łaciny (akcyje, fakcyje, ordynanse), włoskiego (kamera-pokój, gonduła-łódź), francuskiego (debeszować, szarża, pawilon- zasłonka nad łóżkiem, metr-nauczyciel), niemiecki i turecki (musztułuk, kałauz).
- Co do stylu Pasek pisał tak jak opowiadał: używał krótkich zdań, nawet bez czasowników, często sięga do przysłowia lub utartego powiedzenia.
4
[ Pobierz całość w formacie PDF ]