[ Pobierz całość w formacie PDF ]
A
LEKSANDRA
Z
AWŁOCKA
O jednej norwidowskiej
metaforze niewoli
Celem zasadniczym przedstawionego ni˙ej artykułu jest interpretacja metafory niewoli
zaczerpni˛tej z Norwidowskiej „Rzeczy o wolno´ci słowa”. Prezentowana analiza ´ci´le
wia
˛
˙e si
˛
z zainteresowaniami leksykograficznymi autorki, praca
˛
nad „Słownikiem j
˛
zyka
C. Norwida”, stanowi wycinek bada´ nad polem semantycznym
wolno´ci
i
niewoli
w
tekstach XIX-wiecznego twórcy. B˛dzie zatem równie˙ próba˛ sprawdzenia pewnych
procedur badawczych, dotycza˛cych ustalania i definiowania znacze´, sposobu i sensow-
no´ci wła˛czania do opisu leksykograficznego konotacji semantycznych, okre´lania statusu
elementu warto´ciuja˛cego w znaczeniu wyrazu i jego komponencie pragmatycznym.
„Słownik terminów literackich” definiuje metafor˛ jako „wyra˙enie, w którego obr˛bie
nast˛puje zamierzona przemiana znacze´, składaja˛cych si˛ na nie słów. Nowe, zmienione
znaczenie kształtuje si˛ zawsze na fundamencie znacze´ dotychczasowych pod presja˛
szczególnych okoliczno´ci u˙ycia, np. niezwykłej referencji, a zwłaszcza niezwykłego
kontekstu słownego, wprowadzaja˛cego składniowe zale˙no´ci mi˛dzy wyrazami dota˛d
w takich zespoleniach nie wyst˛puja˛cymi”
1
. Cytowana definicja jest na tyle ogólna, ˙e nie
wyznacza ostrych granic metafory i nie wyodr˛bnia jej precyzyjnie spo´ród innych tropów
(chodzi zwłaszcza o rozró˙nienie metafory ˙ywej - tzw. aktualnej, i metafory genetycznej
- katachrezy, ironii, metonimii, itd.). Poniewa˙ jednak przedmiotem niniejszych docieka´
nie jest samo zjawisko metaforyczno´ci, tak sformułowana charakterystyka wydaje si˛
wystarczaja˛ca.
Poda
˛
˙aja
˛
c za my´la
˛
autorów słownika b
˛
d
˛
uwa˙a´ metafor
˛
za operacj
˛
j
˛
zykowa
˛
na
znaczeniach kodowych. Jednym z kryteriów rozpoznawania zjawiska b˛dzie niekongru-
encja semantyczna poła˛cze´ wyrazowych.
W analizie posługiwa´ si˛ b˛d˛ modelem metafory zaproponowanym przez Ryszarda
Tokarskiego
2
.
Model zbudowany jest z trzech elementów: tematu głównego metafory, który stanowi
element determinowany, tematu pomocniczego, który stanowi element determinuja˛cy,
i zbioru predykatów b˛da˛cych werbalizacja˛ wspólnych dla obu tematów elementów zna-
cze´ leksykalnych i konotacji semantycznych. Mówia˛c pro´ciej: ów trzeci element to
cechy semantyczne wspólne tematowi głównemu i tematowi pomocniczemu, okre´lenie
120
mianem predykatów-wykładników znaczenia metafory. Autor wskazuje trzy najbardziej
prawdopodobne warianty realizacji tego modelu w tekstach:
1) metafora, w której zwerbalizowane sa˛ temat główny i temat pomocniczy; zadaniem
dla odbiorcy jest werbalizacja predykatów - wykładników znaczenia metafory;
2) metafora, w której zwerbalizowane sa˛ temat główny i przynajmniej jeden z predy-
katów - wykładników; zadaniem dla odbiorcy jest - kolejno - werbalizacja tematu pomoc-
niczego i dopełnienie zbioru predykatów-wykładników
3
;
3) metafora, w której odbiorca musi odgadna˛´ temat główny; dwa pozostałe elementy
sa˛ zwerbalizowane (metafora-zagadka)
4
.
A oto metafora, która b˛dzie stanowi´ przedmiot analizy:
Gdziekolwiek ba˛d´ wewn˛trzne słowo ucierpiało
Szedł potwór, który wietrzy, czy utyło ciało?
Szła niewoli-hijena...
(Rzecz o wolno´ci słowa, III 583
5
)
Przytoczony kontekst pojawia si˛ dwukrotnie w „Rzeczy” jako złowrogi refren poema-
tu i opowiadanej historii ludzko´ci.
Niewoli-hijena
to jeden z najprostszych typów metafory, sprowadzany do postaci
S jest
P (niewola jest hijena˛)
6
. Warto zwróci´ uwag˛ na to, ˙e Norwid ła˛czy obydwa składniki
wyra˙enia dywizem spajaja˛cym, co albo dobitniej podkre´la relacj˛ to˙samo´ci, albo
sygnalizuje powstanie nowej jako´ci czy nowego desygnatu
7
. Kontekst werbalizuje
predykaty - wykładniki:
jest potworem
;
wietrzy czy utyło ciało; szła.
Aby zrozumie´ t˛ metafor˛, konieczne jest powi˛kszenie zbioru predykatów-wykład-
ników, a wi˛c rozpatrzenie znacze´ i konotacji semantycznych obu tematów oraz wybór
elementów wspólnych. Tak okre´lone zadanie tylko na pozór wydaje si
˛
łatwe. Interpre-
tuja˛c metafor˛ w izolacji mamy bowiem do czynienia z trzema niewiadomymi: znacze-
niem tematu głównego, znaczeniem tematu pomocniczego i owym znaczeniem wspólnym.
Nie tylko przesadna skrupulatno´´ ka˙e oprze´ si˛ pokusie zało˙enia, ˙e owe wyj´ciowe
znaczenia leksemów buduja˛cych metafor˛ sa˛ oczywiste i to˙same ze znaczeniami w j˛zy-
ku ogólnym.
Sensowna wydaje si˛ nieufno´´ wobec słowa pisarza XIX-wiecznego, znanego z wyra-
finowanej praktyki semantyzacyjnej. U˙ycie słowa w metaforze poetyckiej nale˙y odnie´´
do innych jego u˙y´ w j˛zyku autora i zbada´, co jest wynikiem nieokazjonalnej derywacji
semantycznej, której przebieg nieraz mo˙na obserwowa´ w tekstach, a co jest wynikiem
okazjonalnego zabiegu metaforyzacji. Ale nie uprzedzajmy wypadków.
Zacznijmy od elementu semantycznie prostszego - od
hijeny
.
Słownik Lindego
8
podaje nast˛puja˛ce obja´nienie: „Hyena - wielko´ci wilka zwierz
srogi, nigdy si˛ nie oswaja. W niedostatku zdobyczy wygrzebywa trupy; chciwy jest
mianowicie ciała ludzkiego.
˙
yje w Afryce, w Azji”.
Słownik wile´ski
9
dodaje do tego obja´nienia informacje zoologiczne: „zwierz˛ ssa˛ce,
nale˙a˛ce do rz˛du drapie˙nych, ˙bikowatych”.
Słownik warszawski
10
podaje inna
˛
, najmniej trafna
˛
poznawczo definicj
˛
: „zwierz
˛
drapie˙ne, ssa˛ce, z grzbietem ku tyłowi pochyłym”. A jako drugie znaczenie hieny notuje:
„potwora, którym strasza˛ dzieci”.
Na podstawie przytoczonych charakterystyk mo˙na sporza˛dzi´ nast˛puja˛cy rejestr cech
- hiena jest: drapie˙nikiem; nieoswajalnym; padlino˙ernym (ze szczególnym akcentem na
po˙eranie ludzkich trupów); jest wielko´ci wilka; ma pochylony grzbiet.
121
Które z tych cech hieny nale˙a
˛
do znaczenia j
˛
zykowego? Z pewno´cia
˛
drapie˙no´´
i padlino˙erno´´. Te cechy sa˛ najsilniej eksponowane w tekstach. Te cechy i przypisywane
hienie szczególne upodobania do ludzkiego mi˛sa sa˛ ´ródłem silnej kulturowej konotacji
warto´ciuja
˛
cej negatywnie. To ze wzgl
˛
du na te cechy hiena jest postrzegana jako zwierz
srogi, okrutny, wzbudzaja˛cy groz˛ i wstr˛t. Te konotacje zapewne motywuja˛ wspomniane
w Słowniku warszawskim drugie znaczenie: ‘potwora, którym strasza˛ dzieci’. Opisywane
cechy desygnacyjne i konotacyjne funduja˛ znaczenie przeno´ne
hieny
, które wyró˙nia
Doroszewski
11
:
hiena
- ‘człowiek bezwzgl˛dny, okrutny, wyzyskuja˛cy innych w nieszcz˛-
´ciu’. Jeden z przytaczanych przez Doroszewskiego przykładów pochodzi z tekstu
XIX- wiecznego: „[...] nasi oligarchowie i wszystkie frakcje, które si˛ tworzyły za ich
natchnieniem, były to istotne hieny, pasa˛ce si˛ trupami na narodowym cmentarzu” (Kacz-
kowski). Kolejnym potwierdzeniem jest derywat
hienowato´´
- oznaczony u Dorosze-
wskiego kwalifikatorem „rzadki”, tłumaczony jako ‘cechy hieny przypisywane ludziom,
takie jak krwio˙erczo´´, ˙erowanie na trupach’. Jedynym przykładem zamieszczonym
w tym słowniku jest u˙ycie w tek´cie równie˙ XIX - wiecznym (Dzierzkowski), w którym
orzeka si˛ hienowato´´ o Robespierze.
Doda´ tu mo˙na funkcjonuja˛cy współcze´nie frazeologizm
hiena cmentarna,
oznacza-
ja
˛
cy ‘człowieka okradaja
˛
cego groby’ lub - coraz cz
˛
´ciej - ‘chciwego grabarza’, oraz
upowszechniaja˛ce si˛ wyra˙enie
hiena dziennikarska
.
Konotacyjny dla
hieny
element warto´ciuja˛cy negatywnie dla derywowanych znacze´
przeno´nych i derywowanych wyrazów oraz idiomów staje si
˛
elementem znaczenia
12
.
Je´li chodzi o cech˛ nieoswajalno´ci hieny, to ubogi materiał, którym dysponuj˛, nie
pozwala przesa˛dzi´ o jej j˛zykowym lub pozaj˛zykowym charakterze. Je˙eli ta cecha była
obecna w ´wiadomo´ci potocznej, mogła fundowa´ konotacj˛ nieposkromionej dziko´ci,
a zatem tak˙e nieu˙yteczno´ci i wrogo´ci wobec człowieka i mogła stanowi´ dodatkowa˛
motywacj˛ dla owej „potworno´ci” hieny.
Cechy wygla˛du zwierz˛cia wydaja˛ si˛ cechami z rzeczywisto´ci pozaj˛zykowej, nie
utrwalonymi w j˛zykowym obrazie ´wiata. Osoby pytane o asocjacje, jakie wzbudza
w nich hiena, cz˛sto mówiły o jej szczególnej brzydocie, nieproporcjonalno´ci, kształcie
nieforemnym ze wzgl˛du na podkurczenie tylnych ko´czyn i pochylenie grzbietu ku
tyłowi. To zreszta˛ jest przyczyna˛ niezgrabnego chodu zwierz˛cia. U Mickiewicza pojawia
si
˛
obraz hieny „zdobycz kroki p
˛
dza
˛
cej chromemi”. Ten stereotyp kulawej hieny po´wiad-
cza „Encyklopedia powszechna” Orgelbranda z 1863 r.
Słownik Doroszewskiego odnotowuje derywat
hieni
, obja´niaja˛c go: ‘taki jak u hieny’.
Jedyny przykład (z „Popiołów”
˙
eromskiego) to okre´lenie wła´nie sposobu chodzenia,
a ´ci´lej - skradania si˛: „kroki Krzysztofa stały si˛ ciche, lisie, hienie”. Jak wida´, to nie
walory estetyczne ruchu, ale konotacja podst˛pno´ci motywuje u˙ycie tego okre´lenia.
Wró´my do cech wygla
˛
du. Wielko´´ wilka i pochyło´´ grzbietu to cechy specyficzne
hieny, wyró˙niaja˛ce w klasie drapie˙ników padlino˙erców. Wprowadzenie ich do definicji
zaw˛˙a zakres znaczeniowy nazwy, by nie obejmował on np. szakala.
W tekstach XIX-wiecznych pojawia si˛ jeszcze jedna cecha hieny: ” W g˛stych d˙un-
glach rozlegał si˛ tu i ówdzie przera´liwy, a zarazem jakby radosny ´miech hien, które
w tej krwawej krainie znajdowały a˙ nadto ludzkich trupów” (Sienkiewicz); „Dolatywał
szmer wodnej trzciny i j˛kliwe wycie szukaja˛cych ˙eru hien” (Prus); „Dzikie wzmagały
si˛ wrzaski i piski straszne jak hien wycie” (Słowacki). Ten charakterystyczny odgłos,
który wydaje hiena, złowrogie wycie, okre´lane cz˛sto jako
´miech hieny
czy
chichot hieny
uczestniczy te˙ w porównaniu:
za´miał si˛ jak hiena
- ‘wrogo, złowró˙bnie, szyderczo’.
To przemawia za wła˛czeniem omawianej cechy do zespołu cech konotacyjnych leksemu.
122
I oczywi´cie ta konotacja wynikaja
˛
ca z charakterystycznego zachowania zwierz
˛
cia nie
jest pozbawiona elementu warto´ciuja˛cego. Wycie hieny postrzegane jest jako przera˙a-
ja˛ce, wspomniane w tek´cie funkcjonuje jako element pot˛guja˛cy nastrój grozy, ´miech
hieny za´ - jako przejaw naigrawania si
˛
z cudzego cierpienia, ´miech bezlitosny, szyder-
czy, zły, oznajmia bowiem oczekiwanie na ´mier´ ofiary i zwiastuje ponura˛ i haniebna˛
uczt˛.
Poezja Norwida, poza omawiana˛ metafora˛, dostarcza dwóch przykładów u˙y´ wyrazu
hiena
.
Bo Chrze´cijanie zgasłe pod hijena˛,
Wyssane, mówi˛, ciała z zdarta˛ głowa˛
Nocami kradli i psalmy ´piewali,
Zapisowali, rylcem naznaczali.
(O historii, I 166)
Tu objawia si˛ wa˙ny rys kulturowy. Wydanie ciała ludzkiego na pastw˛ hien i szakali
w cywilizacji antycznej miało charakter rytualny, było aktem najwy˙szej pogardy, dopeł-
nieniem kary, nadaniem zem´cie indywidualnej i społecznej wymiaru ostatecznego. Było
znakiem wiecznej ha´by i odrzucenia, wyrokiem skazuja˛cym na zapomnienie. W wierszu
Norwida hiena jawi si˛ jako narz˛dzie prze´ladowców pierwszych chrze´cijan, ostatni
oprawca, niosa˛cy najgł˛bsze upokorzenie. Hiena dobija rannych i po˙era ich ciała.
Oto fragment z poematu „Benvenuta Celliniego Capitolo”:
Nie - nie był nigdy wilk, ni paszcz lamparta,
Ni lew tak chciwy krwie, ani hiena
Mogła by´ kiedy do tyla za˙arta
Ile mój stra˙nik i stra˙.
(III 669 )
W przywołanym przez kontekst bestiarium hiena jest jedna˛ z figur bezlitosnego okru-
cie´stwa i krwio˙erczo´ci, które wszelako nie dorównuja˛ okrucie´stwu stra˙ników i samej
sytuacji uwi˛zienia.
Na podstawie dokonanych obserwacji mo˙na skompletowa´ zbiór predykatów werbali-
zuja˛cych znaczenie i konotacje semantyczne leksemu
hiena
:
- cechy desygnacyjne: jest drapie˙nikiem; padlino˙ernym; wielko´ci wilka; ma grzbiet
pochylony ku tyłowi;
- cechy konotacyjne: ˙eruje na ludzkich trupach; jest niebezpieczna dla człowieka;
czyha na ludzka˛ ´mier´; ha´bi ludzkie szcza˛tki; jest okrutna, bezlitosna, podst˛pna; budzi
groz
˛
i wstr
˛
t; wydaje przera˙aja
˛
ce wycie; wydaje odgłos podobny do szyderczego ´mie-
chu - naigrawa si˛ z ludzkiego nieszcz˛´cia; jest zła. Mamy zatem przybli˙one znaczenie
tematu pomocniczego. Odpowied´ na pytanie, które z predykatów werbalizuja˛cych to
znaczenie i konotacje nale˙a˛ do zbioru predykatów - wykładników metafory, mo˙liwa
b˛dzie dopiero po konfrontacji z analogicznym zbiorem cech nale˙nych tematowi głów-
nemu: niewola.
NIEWOLA - według Słownika wile´skiego ‘stan ˙ycia człowieka, narodu, któremu
odj˛to prawo post˛powania wedle rozumnej woli; brak wolno´ci, swobody, niewolnictwo,
podda´stwo ’.
Drugie znaczenie: ‘przymus, mus, nakaz, gwałt, konieczno´´ ’.
123
Podobne rozró˙nienie proponuje Słownik warszawski.
Oto przykłady u˙y´
niewoli
w drugim znaczeniu:
Niewola˛ si˛ wymawiaja˛, i˙ b˛da˛c
dłu˙ni, musieli kra´´. Upornie podda´ si˛ nie chcieli, a˙ ju˙ prawie wielka niewola do tego
ich przygnała
, a tak˙e u˙ycia w konstrukcjach:
po niewoli, z niewoli, z niewola˛, za ni ewola˛
obja´niane jako: ‘nie z dobrej woli, z potrzeby, z musu, z konieczno´ci, od biedy, w osta-
teczno´ci’.
My´l˛, ˙e mo˙na omawiane znaczenie zdefiniowa´ jako ‘niemo˙no´´ wyboru, konie-
czno´´ ’. Wydaje si˛, ˙e ju˙ w XIX w. pod wpływem romantycznej, „politycznej” retoryki
niewoli
znaczenie to, realizowane poprzez u˙ycia w kontekstach „trywialnych” stopniowo
zanika. Wzgl˛dna˛ trwało´cia˛ cieszy si˛ jedynie wyra˙enie
po niewoli
.
Słownik warszawski wyró˙nia tak˙e trzecie znaczenie
niewoli -
’niedola, zła przygoda’,
zdrobniale
niewolniczka
, ale podaje przykład u˙ycia tylko tej deminutywnej formy, a i to
w tek´cie ludowym. Nie dysponuj˛ materiałem dokumentuja˛cym to znaczenie.
Powró´my do pierwszego znaczenia
niewoli
, definiowanego cz˛sto negatywnie jako
brak wolno´ci odnoszony zarówno do człowieka, jak do społeczno´ci. Na podstawie bada´
przeprowadzonych na materiale XIX-wiecznym mo˙na sformułowa´ nast˛puja˛ca˛ defini-
cj˛:
niewola
- ‘niemo˙no´´ post˛powania zgodnie z własna˛ wola˛’. Ale definicja ta jest na
tyle ogólna, ˙e mo˙na ja
˛
odnie´´ do wszystkich sytuacji, w których obecny jest czynnik
determinuja˛cy działanie człowieka czy społeczno´ci. Tak zdefiniowane znaczenie ograni-
czałoby zatem równie˙ owe, omówione poprzednio, u˙ycia leksemu w kontekstach try-
wialnych. Sensowne wydaja
˛
si
˛
niektóre uszczegółowienia wprowadzane przez słownika-
rzy XIX-wiecznych. Najwa˙niejsze jest - jak sa˛dz˛ - doprecyzowanie genus proximum,
wprowadzenie okre´lenia
stan (
czy nawet
stan ˙ycia)
wskazuja˛cy na pewna˛ trwało´´
i ogólno´´ sytuacji determinowania w opozycji do szczegółowo´ci determinowania w wy-
padku
niewoli
w drugim znaczeniu, która jest ‘przymusem do czego´’ i uja˛´ ja˛ mo˙na
w relacj˛: konkretna pozapodmiotowa motywacja działania - działanie (argument zdarze-
niowy jest tu zatem - w przeciwie´stwie do
niewoli
w pierwszym znaczeniu - okre´lony).
Definicja o tyle jest dogodna, ˙e odnosi
niewol˛
zarówno do sytuacji niesuwerenno´ci
pa´stwa, jak i do sytuacji politycznej dyskryminacji grupy społecznej, panowania człowie-
ka nad człowiekiem, uwi˛zienia itd. Odsyła
niewol
˛ po pierwsze do sytuacji, w której
niemo˙no´´ oznacza nieposiadanie prawa do samostanowienia
13
, po drugie za´ do sytuacji,
w której niemo˙no´´ oznacza - by tak rzec - „negatywna
˛
dyspozycj
˛
” - niezdolno´´ bycia
wolnym, stan obezwładnienia woli, por. np. konteksty:
strach rodzi niewol
˛
, wyrzuci´
z siebie niewol˛.
W tym miejscu mo˙na wspomnie´ etymologizacje Norwida: „mówi´
o
wolno´ci
i o
nie-woli
, czyli o nieobecno´ci woli” ( Zmartwychwstanie historyczne, VI
610, por. tak˙e Pie´ni społecznej cztery stron, III 349). Niewola zatem rozcia˛ga si˛ na sfer˛
ogranicze´ zewn˛trznych i wewn˛trznych.
Proces polaryzacji dwóch komponentów semantycznych: ograniczenia zewn
˛
trznego
i wewn˛trznego, czy mo˙e proces stabilizacji znaczenia metaforycznego (je˙eli tak potra-
ktowa´ ”ograniczenie wewn˛trzne”) jest bardziej wyrazisty w semantyce derywatów
niewolnik
, a zwłaszcza
niewolniczy
14
.
Niewa˛tpliwie leksem
niewola
jest silnie nacechowany negatywnie
15
. Pozostaje pytanie,
czy warto´ciowanie negatywne nale˙y do zespołu cech desygnacyjnych czy konotacyj-
nych? Czy mo˙liwe sa˛ opisowe u˙ycia leksemu
niewola
?
Mówi si˛ czasem o
zwierz˛tach ˙yja˛cych na wolno´ci
i o
zwierz˛tach ˙yja˛cy ch w ni e-
woli
,
przystosowuja˛c y c h s i e˛ do ˙ycia w niewoli, urodzonych w niewoli.
Te u˙ycia ograni-
czaja˛ zakres znaczeniowy do ‘zamkni˛cia, ograniczenia swobody poruszania si˛ ’. Wyra-
˙enie
w niewoli
w pewnych kontekstach, a tak˙e zwroty
bra
´
do niewoli, odda
´
si˛ do
[ Pobierz całość w formacie PDF ]