[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Nowak „Teoria wychowania”
Rozdział II Pojęcie wychowania i jego cechy.
Nie ma jednej definicji wychowania. Na ogół mówi się o szerszym i węższym znaczeniu. Szerokie rozumienie terminu odnosi się do wychowania skoncentrowanego zarówno na rozwoju umysłowym i uczuciowym jednostki, jak również na sferze motywacji i konkretnych działań. Inaczej mówiąc, wychowanie takie jest utożsamiane z rozwijaniem (kształtowaniem) osobowości pod względem wszystkich jej cech. Obejmuje zarówno nauczanie (uczenie się), jak i wychowanie w jego węższym znaczeniu. Przedmiotem wychowania jest „całość psychiki człowieka”, czyli „ogół procesów i właściwości psychicznych”, tj. zarówno intelektualnych (umysłowych), emocjonalnych (uczuciowych) i wolicjonalnych (chcenia) łącznie z działaniem. Natomiast w węższym znaczeniu przez wychowanie rozumie się nade wszystko kształtowanie charakteru jednostki, „w którym – zgodnie z przekonaniem Bogdana Nawroczyńskiego – stała, silna, samodzielna, przedsiębiorcza i praktyczna wola jest skierowana na cele wartościowe, w tym przede wszystkim na cele moralne”. A zatem, wychowanie takie sprzyja głównie konstruktywnym przeżyciom emocjonalno-motywacyjnym jednostki oraz jej zachowaniom i postawom społecznie i moralnie pożądanym.
Definicja wychowania Antoniny Guryckiej (1979). Określa ona wychowanie jako „dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych, instytucjonalnych, interpersonalnych, pośrednich i bezpośrednich, wywołujących zmiany w osobowości człowieka tym oddziaływaniom poddawanego”.
Druga definicja wychowania sformułowana z myślą o zastosowaniu w psychologii brzmi: „wychowanie to dynamiczny, złożony układ wzajemnie od siebie zależnych procesów nadawania i odbioru wpływu (wywierania wpływu) zachodzących między jednostkami o zróżnicowanych, specyficznych rolach, z których jedna jest dojrzałym wychowawcą, a druga mniej od niego dojrzałym wychowankiem, w celu zrealizowania, w sposób względnie trwały, jakiegoś mniej lub bardziej, ale świadomie złożonego przez wychowawcę projektu jego osobowości”.
Emil Durkheim „wychowanie jako oddziaływanie pokoleń dorosłych na te, które nie dojrzały jeszcze do życia społecznego”.
Jan Szczepański „wychowanie – to intencjonalne kształtowanie osobowości dokonywane w ramach stosunku wychowawczego między wychowawcą i wychowankiem, według przyjętego w grupie ideału wychowawczego”.
Wolfgang Brezinka „takie działanie, poprzez które ludzie starają się w sposób trwały udoskonalić układy dyspozycji psychicznych innych ludzi lub też utrzymać ich stany uznane za wartościowe, bądź wreszcie zapobiegać powstawaniu dyspozycji, które ocenia się negatywnie”.
Romana Miller „interwencję w dialektyczny stosunek człowieka i świata, regulującą ich wzajemne stosunki za pomocą twórczego współdziałania dotyczącego rozwoju społeczeństwa i jednostki”.
Roman Schulz „planowa aktywność człowieka, zorientowana na osiąganie pewnych celów, tj. pewnych pożądanych i trwałych zmian w osobowości ludzi”.
Heliodor Muszyński „sterowanie procesami socjalizacyjno – enkulturacyjnymi oraz uczenia się jednostek podporządkowane celom kształtowania określonych dyspozycji osobowościowych”.
Są również inne definicje określające wychowanie jako:
- celowe sterowanie procesem uczenia się człowieka;
-oddziaływanie na wszechstronny rozwój osobowości;
-działanie wywierające na człowieka określony wpływ;
-zjawisko przenikające całe życie społeczne;
-dorastanie do zadań;
-kierowanie rozwojem itp.
Na ogół we wszystkich definicjach uwydatnia się jego charakter prakseologiczny (technologiczny) i teleologiczny (celowościowy).
Klasyfikacja definicji wychowania:
Klasyfikacja S. Kunowskiego:
- definicje prakseologiczne, według których wychowanie jest równoznaczne z oddziaływaniem wychowawców na wychowanków, czyli z ich „urabianiem”.
-definicje ewolucyjne, upatrujące w wychowaniu proces samorzutnego rozwoju wychowanka, w tym szczególnie w wyniku nabywania przez niego doświadczenia.
-definicje sytuacyjne, doceniające uwarunkowania środowiskowe w procesie wychowania łącznie z tzw. Sytuacjami wychowawczymi.
-definicje adaptacyjne, podkreślają mniej lub bardziej wymierne efekty wychowania, których wyraźnym przejawem jest przystosowanie wychowanka do słusznych wymagań i oczekiwań społecznych.
Klasyfikacja K. Olbrychta:
-„kształtowanie tzw. Cech kierunkowych”;
-„świadome, celowe kształtowanie osobowości wychowanka zgodnie z przyjętym ideałem”;
-„świadome i celowe wywieranie wpływu na drugiego człowieka”;
-„oddziaływanie na człowieka łącznie z socjalizacją i inkulturacją”.
Definicje bezpośrednie i pośrednie
Bezpośrednia, a więc z góry ukierunkowana interwencja w rozwój człowieka, jest dostrzegana zwłaszcza przez rzeczników tzw. Socjologizmu (E. Durkheim), a interwencja pośrednia – przez zwolenników naturalizmu (Jan Jakub Rousseau, Ellen Key, Hubertus von Schoenebeck). Socjologizm uwydatnia związane z wychowaniem oddziaływania zewnętrzne na wychowanka (bezpośrednie oddziaływanie na dzieci i młodzież), a naturalizm oddziaływania niejako od wewnątrz, tj. przez okazywanie głębokiego respektu dla jego spontanicznego (naturalnego) rozwoju (wspomaganie wychowanka w jego rozwoju przez oddziaływanie pośrednie i nieprzeszkadzanie mu w tym, zwłaszcza gdy nie wymaga interwencji z zewnątrz).
Wychowanie dyrektywne
Wychowanie jako dokonywanie pożądanych i możliwie trwałych zmian. Podkreśla się to co składa się na hetero edukację, nie doceniając autoedukacji. Wychowanie takie odbywa się niejako bez czynnego udziału samych wychowanków lub z wyraźnym ograniczeniem ich własnej aktywności.
Przykładowe definicje wychowania dyrektywnego:
-„dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych […] wywołujących zmiany w osobowości człowieka tym oddziaływaniom poddawanego”. A. Gurycka.
-„społecznie uznawany system działania pokoleń starszych na dorastające, celem pokierowania ich wszechstronnym rozwojem dla przygotowania według określonego ideału nowego człowieka do przyszłego życia”. S. Kunowski.
-„działanie zmierzające do trwałej modyfikacji, ukształtowania lub rozwinięcia dyspozycji emocjonalno –wolicjonalnych, a więc kierunkowych, w osobowości jednostki”. H. Muszyński.
-„system działań zmierzających do określonych rezultatów wychowawczych”. R.Wroczyński.
-„całość wpływów i oddziaływań, kształtujących rozwój człowieka oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie”. T. Wujek, T. Pilch.
Zapomina się, że poprawnie przebiegający proces wychowania przebiega zawsze przy czynnym udziale wychowanków. W przeciwnym razie wychowaniu grozi niebezpieczeństwo manipulowania wychowankami lub wręcz ich uprzedmiotowienia w najgorszym rozumieniu tego słowa, a nawet jawne sprzeniewierzenie się wychowawców poszanowaniu godności osobistej dzieci i młodzieży. Wychowanie dyrektywne porównywane jest raczej z działalnością reprodukcyjną (odtwórczą) niż twórczą. W odwoływaniu się do „technologii edukacyjnej” niemal całkowitą odpowiedzialnością za właściwy rozwój dzieci i młodzieży obarcza się głównie rodziców, wychowawców i nauczycieli. Tym samym zwalnia się wychowanków z wszelkiej odpowiedzialności za własny rozwój, a co za tym idzie, ogranicza się interakcje między dorosłymi a dziećmi i młodzieżą.
Wychowanie niedyrektywne
Jest to wspomaganie wychowanków. Nie zwalnia się ich z odpowiedzialności. Widoczne są takie terminy jak samowychowanie, samorealizacja, samo aktualizacja lub praca nad sobą. Miarą sukcesu wychowawczego jest szczególnie aktywizowanie wychowanków w ich samorozwoju, czyli w świadomym dokonywaniu przez nich pozytywnych zmian we własnych zachowaniach i postawach wobec innych.
Na wychowawcy spoczywa obowiązek:
-wchodzenia z dziećmi i młodzieżą w relacje oparte na współpracy i partnerstwie;
-zachęcania ich do kierowania własnym rozwojem;
-nieustannego towarzyszenia w radościach i smutkach;
-częstego prowadzenia z nimi otwartych i szczerych rozmów;
-wspomagania w realizowaniu tkwiących w nich możliwości.
Wychowanie takie oznacza: wyzwalać, dodawać odwagi, strzec przed ubezwłasnowolnieniem, usuwać wpływy zagrażające naturalnemu i spontanicznemu rozwojowi dzieci i młodzieży, przygotowywać ich do przyszłego życia przez mobilizację do własnej aktywności, pobudzać do zachowań zgodnych z oczekiwaniami społecznymi, zasadami moralności, w tym także etyki normatywnej. Widoczne jest współdziałanie i współpraca między wychowawcami i wychowankami.
Przykładowe definicje wychowania niedyrektywnego:
-„proces zdobywania przez jednostkę doświadczeń”. W. Ch. Bagley.
-„proces wzrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku”. J. Dewey.
-„proces samorzutnego rozwoju w zakresie różnego rodzaju doświadczenia nabywanego przez wychowanka”. S. Kunowski.
-„pomaganie w rozwoju i ułatwienie mu realizowania swoich możliwości”. R.Rylke, G.Klimowicz.
-„dorastanie do zadań” lub „rozwijanie podmiotu za sprawą jego uczestnictwa w świecie”. B.Suchodolski.
Socjalizacja
Pojęcie to wprowadził w 1910 roku socjolog Emile Durkheim. Szerokie rozumienie tego terminu obejmuje zarówno „kształtowanie osobowości społecznej” lub „nabywanie społecznej dojrzałości czy kompetencji społecznych”, jak również „wchodzenie w kulturę, zwane akulturacją”, a współcześnie raczej inkulturacją lub enkulturacją. W węższym rozumieniu socjalizacja to wpływ życia społecznego czy po prostu proces oddziaływania społecznego Ne jednostkę, a jednocześnie skutek tego wpływu w postaci zachodzących zmian, także w sferze osobowości. Oczekuje się, że w wyniku socjalizacji dzieci i młodzież staną się pełnowartościowymi członkami społeczeństwa. Uogólniając, wąsko rozumiana socjalizacja jest procesem włączania się jednostki w społeczeństwo, umożliwiającym integrację z nim, czyli zaadoptowanego w danym społeczeństwie sposobu myślenia i odczuwania oraz zgodę na obowiązujący w nim system wartości, łączenie z powszechnie głoszonymi tam opiniami, przekonaniami, wierzeniami, ideami itp. Tak rozumiana socjalizacja przynosi trwałe korzyści – zwłaszcza dzieciom i młodzieży – dzięki wytworzeniu się między nimi a opiekunami więzi społeczno – emocjonalnej. Więź ta w psychologii nosi nazwę przywiązania które John H. Kennell zdefiniował jako „unikalną, specyficzną relację emocjonalną między dwojgiem ludzi, trwającą w czasie i przestrzeni. Wywieranie przez środowisko wpływu na jednostkę odbywa się nie tylko w sposób bezpośredni tj. poprzez oddziaływania zewnętrzne, lecz także w sposób pośredni, czyli jednocześnie z osobistym zaangażowaniem we własny rozwój, poddawany wpływom środowiskowym.
Fazy socjalizacji:
Najwcześniej przypada okres od urodzenia do 2-3 roku życia. Nazywany bywa fazą przygotowawczą lub stadium presocjalizacji. Podstawowym środowiskiem jest wtedy rodzina naturalna lub zastępcza, albo zakład, w którym dziecko przebywa. Druga faza socjalizacji wiąże się z wiekiem przedszkolnym dzieci. Uchodzi ona za pierwszą fazę socjalizacji właściwej, w której wpływy socjalizujące zaczynają obejmować także środowisko rówieśnicze. W trzeciej fazie wpływy te rozciągają się również na szkołę. W kolejnych fazach zwiększa się krąg socjalizujących środowisk, co prawdopodobnie odbywa się kosztem rodziny. Ta jednak nadal nie przestaje odgrywać znaczącej roli w procesie socjalizacji.
Różne definicje socjalizacji:
-„ta część całkowitego wpływu środowiska, która wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym, uczy ją zachowania według przyjętych wzorów, uczy ją rozumienia kultury, czyni ją zdolną do utrzymania się i wykonywania określonych ról społecznych”. J. Szczepański.
-„ogół działań ze strony społeczeństwa, zwłaszcza rodziny, szkoły i środowiska społecznego, zmierzających do uczynienia z jednostki istoty społecznej, tj. umożliwienie jej zdobycia takich kwalifikacji, takich systemów wartości i osiągnięcia takiego rozwoju osobowości, aby mogła stać się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa”. W. Okoń.
-„proces nabywania przez jednostkę wiedzy, systemu wartości, biegłości języka, umiejętności społecznych i społecznej wrażliwości, który pomaga jej zintegrować się ze społeczeństwem i zachować w nim przystosowawczo”. A.S. Reber.
Inkulturacja
Pojęciem tym pierwszy raz posłużył się M.H. Herskovits w 1964. Oznacza ono przyjmowanie przez człowieka dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń. Inkulturacja jest procesem uczenia się kultury lub wrastania w nią, albo też procesem kulturowego przystosowania. Wskazuje na dostosowanie się ludzi do kultury czyli całokształtu materialnego i duchowego dorobku ludzkości, przekazywanego z pokolenia na pokolenie. Szeroko rozumiana kultura obejmuje również „zasady współżycia, sposoby postępowania, wzory, kryteria ocen estetycznych i moralnych przyjęte w danej zbiorowości i wyznaczające obowiązujące zachowania”.
Inkulturacją jest:
-„proces wrastania w kulturę danego społeczeństwa, sprawiający, że jednostka staje się integralnym członkiem tego społeczeństwa i nosicielem jego kultury”.
-„bezdecyzyjny najczęściej proces asymilacji wartości kulturowych dzięki bezpośredniej z nimi styczności”. W. Łukaszewski.
-„proces wrastania w kulturę bądź kultury”.
-„proces kulturowego przystosowania”. A. Reber.
-„uczenie się kultury”. F. Kron.
Wychowanie a opieka
Przez opiekę rozumie się tu najogólniej zaspokajanie pilnych potrzeb człowieka, któremu trudno byłoby samemu je zaspokoić lub który w ogóle jest pozbawiony takiej możliwości. Opieka jest przydatna szczególnie ta , gdzie przejawiają się takie niekorzystne dla normalnego rozwoju człowieka zjawiska, jak: choroby, zaburzenia psychofizyczne, defekty organiczne, złe przyzwyczajenia, braki w sprawności i wykształceniu, samotność.
Różnice między wychowaniem, a opieką
Zdzisław Dąbrowski podkreśla, że opieka w przeciwieństwie do wychowania:
-jest działalnością pierwotną zarówno w filogenetycznym, jak i ontogenicznym rozwoju człowieka, o czym łatwo się przekonać w okresie jego niemowlęctwa, kiedy dominuje ona wyraźnie nad wychowaniem;
-zapewnia ciągłość istnienia gatunku ludzkiego jako wartości fundamentalnej dla życia w ogóle, podczas gdy w wychowaniu zabiega się głównie o zachowanie i przekazywanie szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń;
-na ogół stanowi niemal wyłączną treść działalności opiekuńczej podejmowanej np. wobec dzieci, młodzieży i dorosłych upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim, a także wobec osób nieuleczalnie chorych lub będących ofiarami sił żywiołowych.
Wartości leżące u podstaw opieki:
-wynikają przede wszystkim z biopsychicznej natury człowieka;
-zawierają się głównie w realnej osobie i egzystencji podopiecznego;
-mają charakter pierwotny i fundamentalny (zachowanie życia, zdrowia, rozwój możliwości itd.);
-mają wszelkie cechy konieczności i niezbędności życiowej, dzięki czemu stają się najczęściej wartościami moralnymi;
-najczęściej mają charakter trwały, ponadczasowy, nie ulegają ideologią, systemom społeczno – politycznym itd.;
-są przede wszystkim przedmiotami potrzeb, składnikami „posiadania”, „żeby mieć”;
Wartości leżące u podstaw wychowania:
-mają rodowód społeczno – kulturowy;
-mieszczą się w postulowanym modelu wychowanka;
-są ze swej jednostkowej skali i w stosunku do wartości opieki wtórne i relatywne;
-mieszczą się w sferze pożądanych i postulowanych stanów rzeczy, bez których realizacji człowiek może „jakoś” żyć;
-są w dużej mierze zmienne i przemijające, kształtuje je czas, ideologia, warunki społeczno – polityczne;
-dla wychowania najważniejsze są składniki bytu osobowego „żeby być”.
Cechy wychowania
Na ogół wymienia się takie właściwości jak: złożoność, intencjonalność, interakcyjność, relatywność i długotrwałość.
a) Złożoność
Zachowanie człowieka zależy zarówno od uwarunkowań zewnętrznych (w tym także oddziaływań wychowawczych) jak i uwarunkowań wewnętrznych, czyli osobistych przeżyć i doświadczeń człowieka, a więc jego potrzeb, aspiracji, motywów, dążeń oraz od funkcjonowania jego organizmu łącznie z centralnym systemem nerwowym i układem gruczołów dokrewnych. Wysoki stopień złożoności procesu wychowania ukazuje przedstawienie go również jako procesu adaptacji do obowiązujących norm postępowania. Wychowanie polega z jednej strony na asymilacji tj. przyswajaniu nowych norm, które podlegają odpowiedniemu przeobrażeniu pod wpływem norm uprzednio poznanych mniej lub bardziej uwewnętrznionych (uznanych za własne), a z drugiej – na akomodacji, czyli przystosowaniu się tych ostatnich do norm dopiero co nabytych.
b)Intencjonalność
Wychowawca jest świadomy celów jakie chce zrealizować w wyniku planowo organizowanej działalności wychowawczej. Chodzi tu o działalność zawodowych wychowawców. Jednak także u niezawodowych wychowawców (rodzice) intencjonalność wpływów nie jest bez znaczenia i że nawet tam, gdzie cele wychowania nie są wyraźnie zwerbalizowane, znajdują swój wyraz w postępowaniu wychowawczym. Wychowania obejmuje wyłącznie wpływy intencjonalne, czyli świadomie ukierunkowane, których celem jest oddziaływania na rozwój zwłaszcza społeczny i moralny wychowanków lub wspomaganie ich w tym rozwoju. Intencjonalność charakteryzuje także działalność wychowawczą, w której wywieranie wpływu ogranicza się jedynie do towarzyszenia w rozwoju i samorealizacji wychowanków lub gdy się świadomie zakłada wycofanie się wychowawcy z pozycji kierowniczej w miarę jak podopieczni się usamodzielniają i przyjmują odpowiedzialność za własny rozwój.
c)Interakcyjność
proces wychowawczy zwykle ma miejsce w sytuacji interakcji, tj. współdziałania ze sobą wychowawcy i wychowanka. Współdziałanie to odbywa się na zasadzie wzajemności lub polega na sprzężeniu zwrotnym, czyli oddziaływaniu co najmniej dwukierunkowym. W procesie wychowawczym każdy z partnerów jest zarówno podmiotem, jak i przedmiotem oddziaływań, a więc także wychowawca podlega wpływom ze strony wychowanka. Skuteczność wychowania jako procesu interakcji zależy nie tylko od wyzwalania aktywności wychowanka, lecz w niemałym stopniu również od tego, co jest w stanie zaoferować mu wychowawca, oraz od tego, co reprezentuje on jako człowiek podlegający – tak samo jak wychowanek – prawu ciągłego rozwoju i samodoskonalenia się. Ważny jest też kontakt z rówieśnikami.
d)Relatywność
Ta cecha wiąże się z trudnościami, jakie nastręcza przewidywanie skutków oddziaływań wychowawczych. Na ogół ma to charakter stwierdzeń hipotetycznych niż kategorycznych. Jednak wychowawca nigdy nie jest jedynym wychowawcą. Jest też dom oraz inne środowiska z których wychowanek czerpie naukę. Tak więc pojawiają się procesy socjalizacji i inkulturacji.
e)Długotrwałość
Człowiek podlega przemianą niemal przez całe życie. O wychowaniu mówimy także w odniesieniu do osób dorosłych.