Depositum est, quod custodiendum alicui datum est - Depozytem jest to, co zostało dane komuś do strzeżenia.
Ab ovo - od jaja, od początku. Horacy
Dla większości mężczyzn poprawić się znaczy zmienić wady. Voltaire
Człowiek jest tyle wart, ile warte są sprawy, którymi się zajmuje. Marek Aureliusz (właśc. Marcus Aurelius Antoninus, 121-180)
Gdyby na świecie było więcej hultajów niż głupców, nie mielibyśmy kogo wykorzystywać by żyć. Samuel Bulter

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Człowiek w Kulturze 17Maria Joanna GondekRozumienie pracy w cywilizacji arabskiejGdy spojrzymy na dzieje ludzkości rozwijającej się w obrębie po­szczególnych cywilizacji to dostrzeżemy, że praca ludzka stanowi istotnyczynnik wpływający na sposób życia danej społeczności. Przy tym, to wła­śnie w kontekście społecznym, na kanwie przyjętych w danej społecznościcelów i dominujących sposobów-metod życia, człowiek pracuje. Zjawiskopracy dotyczy człowieka w jego uwamnkowaniu osobowym, odzwiercie­dla bowiem charakterystyczną strukturę bytu człowieka jako osoby. Pracęmożemy określić jako nakierowaną społecznie realizację-aktualizację oso­bowych potencjalności ludzkich — potencjalności rozumowych, wolityw-nych i twórczych . Człowiek pracuje — gdy doskonali siebie (aktualizującswe potencjalności) i świat (gdy aktualizuje potencjalność rzeczywistościzewnętrznej). Zjawisko pracy zachodzi zarówno wtedy, gdy człowiek np.doskonali swe relacje religijne, jak i gdy umacnia swą egzystencję w aspek­tach fizycznych. Wyrazem i rezultatem tej różnorakiej pracy człowieka:pracy rozumu, pracy woli, pracy twórczej, a także pracy fizycznej (pracyciała) jest wytworzona poprzez pokolenia ludzka kultura. Dlatego próbu­jąc określić rozumienie pracy w cywilizacji arabskiej poszukujemy, w kon­tekście kulturowym, zasadniczych punktów wpływających na ogólnie przy­jętą i realizowaną wizję pracy właściwą dla tej społeczności.1Z wizją pracy właściwą dla cywilizacji arabskiej kultura Zachodu ze­tknęła się zarówno na gruncie dróg wojennych (symbolem ich są wyprawykrzyżowe, panowanie Arabów w Hiszpanii, południowej Francji i na Sycy­lii oraz klęska Wielkiej Porty Ottomańskiej pod Wiedniem), jak i na polupracy intelektualnej, gdy przede wszystkim cywilizacja ta, na kanwie pod­bojów, dokonując asymilacji filozofii greckiej, a także wiedzy perskieji hinduskiej, wypełniła rolę przekaziciela jej dla rozwijającej się cywilizacjiłacińskiej. Należy zwrócić uwagę na funkcjonowanie terminu „cywilizacja1Zob. M. A. Krąpiee,O ludzką politykę,w:Dęelo,t. XVII, Lublin 1998, s. 167.102Maria Joanna Gondekarabska", które często bywało źródłem nieporozumień. Nazwa „cywiliza­cja arabska" związana jest pierwszoplanowo z językiem arabskim, a niez czynnikiem etnicznym, czyli semickimi plemionami arabskimi, zamiesz­kującymi w okresie przedmuzułmańskim tereny Arabii. Język arabski ode­grał pierwszoplanową rolę, „niosąc" rozwój cywilizacji arabskiej naWschodzie, jego znaczenie przyrównuje się do roli języka łacińskiego naZachodzie. Wyparł on i zastąpił z powodzeniem międzynarodowy języksyryjski .Zazwyczaj badaczowi z Zachodu cywilizacja arabska jawi się jako ta,w której zasadniczy trzon i oś wpływów stanowi islam, zaś jej świat po­strzegany jest jako zjednoczony wokół celów głównie religijnych. Choćw zasadniczej mierze tak jest, to nie należy jednak zapominać, iż to wła­śnie islam stanowi przykład religii łatwo poddającej się wpływom cywiliza­cyjnym, czyli przystosowującej się do istniejących w danych okoliczno­ściach przedislamskich uwarunkowań społecznych, do praktykowanychw danym obszarze sposobów życia ludności „nawracanej" czy podbijanej.Można tu przywołać przykładowo za Konecznym funkcjonowanie prawamałżeńskiego oraz istnienie niewolnictwa. Islam zezwala bowiem na poli­gamię (Koran dopuszcza posiadanie czterech żon), ale możliwa jest turównież monogamia, na gruncie islamu dopuszcza się również niewolnic­two, choć nie jest ono obowiązkowe. Stąd, jak lapidarnie podsumowujeKoneczny, „islam wytwarza w znacznym stopniu cywilizację, lecz możliwyjest przy różnych cywilizacjach" . W myśl tych uściśleń jasne staje się teżsformułowanie, że cywilizacja arabska często wykraczała poza ramy isla­mu. I tak nauka w cywilizacji arabskiej rozwinęła się na kanwie stanowiska,że dozwolone jest to wszystko, co przez Koran nie jest zakazane. Jej roz­kwit na gruncie wysoko rozwiniętych w łonie cywilizacji arabskiej kulturbagdadzkiej i mauretańskiej (w Hiszpanii) stoi w opozycji do znikomej roli23N. W. Pigulewska,Kultura syryjska we wczesnym średniowieczu.Warszawa 1989, s. 27. Autorkauważa, że to właściwa dla syryjskiego możliwość oddawania abstrakcyjnych pojęć filozo­ficznych - przejęta później przez Arabów - oraz precyzyjna budowa fraz uczyniły go napewien czas językiem kultury i edukacji.F. Koneczny,Religie a cywilizacje,w:Obronić cywilizacje łacińską,Lublin 2002, s. 77. Konecz­ny zauważa, że religia islamu rozwijała się nie tylko na gruncie cywilizacji arabskiej, ale is­lam przyjęty i praktykowany był (w różnym zakresie) także w cywilizacji turańskiej, bramiń­skiej i chińskiej.23Rozumienie pracy w cywilizacji arabskiej103nauki w poddanej wpływom islamskim cywilizacji turańskiej. Twórcami fi­lozofii i nauki w cywilizacji arabskiej byli przede wszystkim Syryjczycy,Persowie, Turcy i Żydzi (wśród filozofów jedynie al-Kindi był Arabem,np. Awicenna to Pers, a Al Farabi Turek), natomiast rozwijała się onaw języku arabskim na wielkim obszarze Mezopotamii, Syrii, Persji, Egiptui części Europy, zdominowanych politycznie (na kanwie podbojów moty­wowanych religijnie) przez Arabów. Szukając rdzennie tradycyjnej, naro­dowej wiedzy arabskiej należy przede wszystkim wskazać na wynikającez wysokiej, przedislamskiej pozycji społecznej poezji, nauki językowe: filo­logię, gramatykę, leksykografię, retorykę. Nabrały one szczególnego zna­czenia na kanwie objawienia Koranu, na gruncie którego rozwinięto teżprawo i teologię. Pozostałe dziedziny klasyfikowano jako nauki „obce".Cywilizacja arabska należy do grupy cywilizacji orientalnych. Jak pod­kreśla F. Koneczny cywilizacje orientalne generalnie pogardzają pracą fi­zyczną, nie mają też wysoko rozwiniętej świadomości potrzeby innych ro­dzajów pracy . Stosunek danego społeczeństwa do pracy fizycznej stanowiistotny element wyznaczający podejście do pracy w ogóle. To zaś podej­ście wymienia Koneczny wśród czynników charakteryzujących moralnośćspołeczeństw. Szczególnie trzy wielkie cywilizacje Wschodu (arabska, tu-rańska, bramińska), uważa Koneczny „patronują jakby zasadniczo leni­stwu. Przeciwnie, cechą zasadniczą Zachodu jest dobrowolność pracy" .To stanowisko Konecznego wydaje się jaśniejsze na de zarysowanychuprzednio uwarunkowań związanych z terminem „cywilizacja arabska".45W myśl naszkicowanych wyżej zagadnień z jednej strony należy pod­kreślić dominującą rolę religii na gruncie cywilizacji arabskiej i jej szcze­gólne znaczenie dla wszelkich dziedzin kultury rozwijanych przez muzuł­manów. Przesłanie religijne zawarte w Koranie odegrało bowiem rolępodstawowego czynnika, wpłynęło zarówno na rozwój samej cywilizacjiarabskiej, jak i wyznaczyło moralne oblicze duchowości islamskiej. StądKoran zawierający wizję Boga, świata i człowieka oraz na tej podstawie4F. Koneczny,Rozwój moralności,dz. cyt., s. 57-59. Koneczny, charakteryzując moralny ob­raz cywilizacji orientalnych wśród nie uznających pracy fizycznej wymienił, oprócz cywili­zacji arabskiej, turańską, bramińską, chińską; wyszczególnienie to objęło współczesne Ko-necznemu (żywotne) cywilizacje orientalne.j. w., s. 60.5104Maria Joanna Gondekkształtujący kodeks prawny i społeczno-obyczajowy wierzącej wspólnotystanowi też podstawowe źródło dla właściwego zrozumienia znaczeniapracy ludzkiej w cywilizacji arabskiej . Jednak z drugiej strony, kolejnychźródeł dla funkcjonującej w cywilizacji arabskiej wizji pracy należy, pozaKoranem i myślą ściśle muzułmańską, dopatrywać się jeszcze w przedis-lamskich uwarunkowaniach cywilizacyjnych, wyznaczonych poglądamii obyczajami świata staroarabskiego.6Człowiek wobec przeznaczenia i w obliczu wszechmocy BogaWażnymi czynnikami dla zrozumienia znaczenia pracy w cywilizacjiarabskiej będą konsekwencje funkcjonowania dla obszaru moralności po­jęć: „przeznaczenia" oraz „wszechmocy boskiej". Tradycja poematów sta-roarabskich(kasyd),tworzonych przez Beduinów, świadczyła o roli przy­znawanej w tej społeczności przeznaczeniu(manun).Samo przeznaczenierozumiano jako bezosobową siłę obejmującą każdego człowieka. Ko­czowników pustyni i stepów, zmagających się z nieprzyjaznymi żywiołamiprzyrody charakteryzował specyficzny fatalizm, melancholia i pesymizm,mający swe głębokie podłoże w tym, iż nie wierzono w nieśmiertelnośćduszy. Pesymizm przejawiał się w długotrwałych okresach bierności icierpliwego oczekiwania — na to, co przyniesie los. Pasywność ta natomiastw żadnej mierze nie rozciągała się na działania wojenne. Męstwo, honor,braterstwo i solidarność plemienna były w społeczności wojowników be-duińskich cenione jako podstawowe cnoty. Czas pokoju był natomiastczasem zwyczajowej gościnności (połączonej z rozrzutnością), która po­zwalała okazać zdobyte bogactwa. Zrozumiałe w tak żyjącej społecznościstaje się negowanie pracy jako drogi prowadzącej do zdobywania środkówdo życia — te bowiem pozyskiwano w drodze międzyszczepowych walk iwypraw zaczepnych. Oczywiście Beduini zajmowali się także pewnymipracami, tymi które były konieczne dla utrzymania (np. znani byli jakohodowcy wielbłądów i koni). Znamienne, iż z czasem, gdy islam upo­wszechnił się, a wspólnota plemienna została zastąpiona wspólnotą pod-Kolejne podstawowe źródła kształtujące moralność islamu to:hadit(tradycja religijnawiernych, którzy zetknęli się z prorokiem),sunna(zwyczaj, prawo, przyjęty sposób postę­powania),td^mä(jednomyślna opinia teologów danej epoki),qijäs(zasada pozwalająca napowstawanie nowych norm religijnych ze starych na podstawie analogii).6Rozumienie pracy w cywilizacji arabskiej105danych Allaha(ummd),mieszkańcy miast z upodobaniem powoływali sięna swe beduińskie pochodzenie, traktując je jako najlepsze z możliwych.Beduini uważani byli za „rycerzy wolności". Jako wspólnota pozostającaprzez dłuższy czas w całkowitej niezależności i izolacji od świata uchodzilitakże za „Arabów czystej krwi", tych którym udało się zachować „wszyst­kie istotne cechy, jakimi szczycili się Arabowie" .Islam przejąwszy z beduińskich tradycji staroarabskich pojęcie „prze­znaczenia" nadał mu nowy wymiar, podkreślając istnienie uprzednio zało­żonego — odgórnie ukształtowanego przez Boga-Stwórcę ludzkiego losu(qadar).„Skłonność ku wierze w przeznaczenie zdaje się leżeć na dnie du­szy człowieka Wschodu. Toteż od samego początku islamu szerokie war­stwy ludowe skłaniały się do pojmowania Boga jako absolutnego władcy,którego nieograniczona wola jest źródłem pojęć dobra i zła i której wolaludzka jest nieodwołanie we wszystkim podporządkowana" . Zgodnie zwiarą islamu zbawieni będą ci, których Bóg przeznaczy do zbawienia, apotępieni ci, których Bóg przeznaczy do potępienia: ,A kogo Bóg prowa­dzi drogą prostą [do zbawienia], ten idzie drogą prostą; a kogo on sprowa­dzi z drogi, to tacy są stratni [straceni]" . Zbawieni w raju stwierdzają:„Nie bylibyśmy w stanie pójść drogą prostą, gdyby nie poprowadził nasBóg" . Należy podkreślić, że Bóg może uczynić wierzącym lub niewierzą­cym kogo chce: „My położyliśmy na ich serca [niewiernych] osłony, żebynie rozumieli, a w ich uszy głuchotę"; „gdybyśmy chcieli, to dalibyśmykażdej duszy drogę prostą [zbawienie]" .7891011Niezwykle ważnym atrybutem jedynego Boga-Stwórcy jest jegowszechmoc. Wszechmocny Bóg jest właściwie stworzycielem nie tylkoJ.Bkhwsü, Arabia i Arabowie prąd islamem, w. Koran,tłum. J. Bielawski,s. 744, Warszawa 1986.T. Kowalski,Na szlakach islamu. Szkice z historii kultury ludów muzułmańskich,Kraków 1935,s. 96.Koran,VII, 178, por. także X, 25: „Bóg wzywa do siedziby pokoju i prowadzi ku drodzeprostej, kogo chce"; Koran, XXVIII, 56. Posługujemy się tu tłumaczeniemKoranudoko­nanym przez J. Bielawskiego w 1986. Na gruncie języka polskiego dysponujemy jeszczeprzekłademKoranuJana Mirzy Buczackiego z 1858 roku.KoranVII, 43. Potwierdza to też zapisana w Tradycji At Tirmizi odpowiedź, jaką otrzy­mał od Mahometa Oman i At Tirmizi pytający, czy wszystko jest uprzednio postanowione,w: At Tirmizi,Kitab al-Kadr,I-eiden 1902, s. 100, cyt. za: A. Mrozek,Koran a kultura arabska,Warszawa 1967, s. 64.Koran,X V I I I , 57; XXII, 13.7891011 [ Pobierz całość w formacie PDF ]